Chính Sách Kế Toán Làm Lệch Lợi Nhuận Như Thế Nào?

Trong hoạt động tài chính – kế toán, không phải lúc nào lợi nhuận thể hiện trên báo cáo cũng phản ánh đúng hiệu quả kinh doanh thực sự của doanh nghiệp. Một phần nguyên nhân đến từ việc áp dụng các chính sách kế toán. Chính sách kế toán và lợi nhuận có mối quan hệ mật thiết: chỉ cần thay đổi cách ghi nhận doanh thu, chi phí, khấu hao hay dự phòng, lợi nhuận doanh nghiệp có thể bị "làm lệch" đáng kể. Bài viết dưới đây Phân tích tài chính sẽ phân tích cách các chính sách kế toán tác động đến lợi nhuận, chỉ ra những rủi ro tiềm ẩn và hướng dẫn doanh nghiệp lựa chọn chính sách phù hợp – minh bạch.

I. Chính Sách Kế Toán Là Gì?

Chính sách kế toán là hệ thống các nguyên tắc, cơ sở, phương pháp và quy trình mà doanh nghiệp lựa chọn và áp dụng để ghi nhận, đánh giá, trình bày và công bố các thông tin tài chính trong báo cáo tài chính. Việc lựa chọn và áp dụng chính sách kế toán có ảnh hưởng trực tiếp đến cách xác định doanh thu, chi phí và lợi nhuận, từ đó tác động mạnh đến việc ra quyết định của nhà quản lý, nhà đầu tư và cơ quan thuế.

Theo Chuẩn mực kế toán Việt Nam (VAS), chính sách kế toán bao gồm toàn bộ các phương pháp kế toán cụ thể mà doanh nghiệp lựa chọn để xử lý các giao dịch kinh tế phát sinh, dựa trên các quy định hiện hành và phù hợp với đặc thù hoạt động sản xuất kinh doanh của mình.

Trong khi đó, theo Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế (IFRS), chính sách kế toán được hiểu là những nguyên tắc, cơ sở và quy trình mà doanh nghiệp sử dụng để lập và trình bày báo cáo tài chính một cách nhất quán, trung thực và hợp lý.

Các yếu tố cấu thành chính sách kế toán bao gồm:

- Nguyên tắc kế toán: Như nguyên tắc phù hợp, nguyên tắc nhất quán, nguyên tắc thận trọng...

- Phương pháp kế toán: Cách ghi nhận doanh thu, chi phí, xác định giá gốc, phân bổ khấu hao, dự phòng…

- Ước tính kế toán: Như dự báo vòng đời tài sản, tỷ lệ nợ xấu, khả năng thu hồi công nợ…

Sự khác biệt trong việc lựa chọn chính sách kế toán có thể khiến báo cáo tài chính của các doanh nghiệp có mức lợi nhuận khác nhau dù có cùng doanh thu và chi phí phát sinh. Do đó, hiểu và vận dụng đúng chính sách kế toán là yếu tố then chốt giúp doanh nghiệp đảm bảo tính minh bạch, tránh làm lệch kết quả kinh doanh một cách chủ quan. Đây cũng là lý do chính sách kế toán và lợi nhuận luôn gắn liền với nhau trong mọi phân tích tài chính chuyên sâu.

II. Mối Liên Hệ Giữa Chính Sách Kế Toán Và Lợi Nhuận

Lợi nhuận kế toán là chỉ tiêu phản ánh phần chênh lệch giữa doanh thu và chi phí trong kỳ kế toán, được trình bày trên báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Đây là căn cứ quan trọng để đánh giá hiệu quả hoạt động kinh doanh, khả năng sinh lời và sức khỏe tài chính của doanh nghiệp trong từng giai đoạn.

Lợi nhuận kế toán được đo lường như thế nào?

Thông thường, lợi nhuận kế toán được tính theo công thức:

Lợi nhuận kế toán = Doanh thu thuần – Giá vốn hàng bán – Chi phí hoạt động – Chi phí tài chính – Thuế thu nhập doanh nghiệp…

Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là chính sách kế toán có thể làm thay đổi từng thành phần trong công thức này, từ đó dẫn đến kết quả lợi nhuận khác nhau.

Chính sách kế toán ảnh hưởng thế nào đến việc ghi nhận và trình bày lợi nhuận?

Chính sách kế toán không chỉ là công cụ ghi chép mà còn có vai trò quyết định thời điểm và cách thức ghi nhận doanh thu, chi phí, từ đó trực tiếp ảnh hưởng đến lợi nhuận. Cùng một giao dịch kinh tế, nhưng tùy theo cách áp dụng chính sách kế toán (ví dụ: ghi nhận doanh thu theo phương pháp hoàn thành nghĩa vụ hay theo tỷ lệ hoàn thành công việc), con số lợi nhuận báo cáo có thể rất khác nhau.

Ngoài ra, lợi nhuận kế toán cũng bị ảnh hưởng bởi:

• Phương pháp khấu hao tài sản: Khấu hao nhanh hay khấu hao đều khiến chi phí khác nhau theo từng năm.

• Trích lập dự phòng: Doanh nghiệp có thể gia tăng chi phí bằng cách trích lập dự phòng cao hơn, làm giảm lợi nhuận kỳ hiện tại.

• Phân bổ chi phí trả trước hoặc chi phí sản xuất chung: Các phương pháp phân bổ khác nhau sẽ khiến giá vốn thay đổi, kéo theo biến động lợi nhuận.

Doanh nghiệp có thể làm lợi nhuận “đẹp” hơn bằng cách nào?
Một số doanh nghiệp sử dụng sự linh hoạt trong chính sách kế toán như “công cụ mềm” để điều chỉnh lợi nhuận theo mục tiêu chiến lược – ví dụ như làm tăng lợi nhuận trước IPO, vay vốn ngân hàng hoặc thu hút nhà đầu tư. Dù không vi phạm pháp luật nếu công bố minh bạch, nhưng điều này có thể gây hiểu nhầm về thực trạng tài chính nếu không được kiểm soát chặt chẽ.

Chính vì vậy, mối quan hệ giữa chính sách kế toán và lợi nhuận luôn được giới chuyên gia tài chính, kiểm toán và nhà đầu tư đặc biệt quan tâm khi phân tích báo cáo tài chính doanh nghiệp.

III. Các Chính Sách Kế Toán Dễ Làm Lệch Lợi Nhuận

Trong thực tế, có nhiều chính sách kế toán mà doanh nghiệp có thể lựa chọn linh hoạt để phù hợp với đặc thù kinh doanh. Tuy nhiên, chính sự linh hoạt này đôi khi lại là công cụ làm biến động lợi nhuận, dù tình hình kinh doanh thực tế không thay đổi. Dưới đây là những chính sách kế toán thường ảnh hưởng mạnh mẽ đến lợi nhuận kế toán:

1. Ghi nhận doanh thu: theo thời điểm chuyển giao hay theo hợp đồng?

Một trong những yếu tố dễ gây sai lệch lợi nhuận là thời điểm ghi nhận doanh thu. Tùy vào chính sách kế toán, doanh nghiệp có thể:

• Ghi nhận doanh thu khi chuyển giao quyền sở hữu hàng hóa cho khách hàng (theo nguyên tắc phát sinh).

• Hoặc ghi nhận theo tiến độ thực hiện hợp đồng, đặc biệt trong ngành xây dựng, dịch vụ dài hạn.

Việc ghi nhận sớm hay muộn doanh thu có thể làm lợi nhuận thay đổi đáng kể trong kỳ, tạo cảm giác doanh nghiệp đang tăng trưởng hoặc suy giảm bất thường.

2. Phân bổ chi phí trả trước, chi phí khấu hao

Chi phí trả trước như chi phí thuê văn phòng, bảo trì máy móc, bảo hiểm… hay chi phí khấu hao tài sản cố định đều cần được phân bổ theo thời gian sử dụng.

Doanh nghiệp có thể lựa chọn:

• Phân bổ đều (theo thời gian sử dụng) => lợi nhuận ổn định.

• Phân bổ nhanh (rút ngắn thời gian khấu hao) => chi phí tăng mạnh ở giai đoạn đầu, lợi nhuận bị giảm.

Tùy vào chiến lược tài chính, doanh nghiệp có thể linh hoạt phân bổ để điều chỉnh lợi nhuận ngắn hạn.

3. Định giá hàng tồn kho: FIFO, LIFO hay bình quân gia quyền?

Chính sách định giá hàng tồn kho ảnh hưởng trực tiếp đến giá vốn hàng bán (COGS) – yếu tố quyết định lợi nhuận gộp.

• Phương pháp FIFO (nhập trước xuất trước): giá vốn thấp trong thời kỳ giá tăng => lợi nhuận cao.

• Phương pháp LIFO (nhập sau xuất trước): giá vốn cao hơn => lợi nhuận thấp hơn.

• Phương pháp Bình quân gia quyền (BQG): trung tính nhưng vẫn có thể điều chỉnh nhẹ.

Chỉ cần thay đổi phương pháp định giá tồn kho, con số lợi nhuận cuối kỳ có thể bị “thổi phồng” hoặc “co lại” đáng kể.

4. Trích lập dự phòng và ước tính kế toán

Trích lập dự phòng giảm giá hàng tồn kho, dự phòng công nợ phải thu khó đòi, dự phòng bảo hành sản phẩm, v.v. đều mang tính ước lượng kế toán và phụ thuộc vào đánh giá chủ quan của doanh nghiệp.

Doanh nghiệp có thể:

• Trích lập cao =>  tăng chi phí, lợi nhuận giảm.

• Trích lập thấp hoặc hoàn nhập dự phòng => chi phí giảm, lợi nhuận tăng.

Sự linh hoạt này đôi khi được tận dụng để “điều tiết lợi nhuận” theo nhu cầu báo cáo trong từng kỳ.

5. Ví dụ minh họa thực tế: Doanh nghiệp A thay đổi chính sách khấu hao

Giả sử Doanh nghiệp A sở hữu tài sản cố định trị giá 5 tỷ đồng:

Năm đầu tiên, doanh nghiệp chọn khấu hao theo đường thẳng trong 10 năm =>  Chi phí khấu hao = 500 triệu/năm.

Sang năm thứ 2, doanh nghiệp thay đổi sang khấu hao theo số dư giảm dần => chi phí khấu hao năm 2 tăng lên 800 triệu.

Hệ quả: Lợi nhuận kế toán năm 2 giảm mạnh, dù doanh thu không thay đổi. Nếu không nắm được sự thay đổi trong chính sách kế toán, nhà đầu tư hoặc cơ quan thuế có thể đánh giá sai tình hình kinh doanh thực tế của doanh nghiệp.

IV. Rủi Ro Khi Doanh Nghiệp Lạm Dụng Chính Sách Kế Toán Để Làm Đẹp Báo Cáo

Chính sách kế toán vốn là công cụ giúp doanh nghiệp ghi nhận và trình bày thông tin tài chính một cách phù hợp với thực tiễn kinh doanh. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, doanh nghiệp có thể lợi dụng sự linh hoạt của chính sách kế toán để điều chỉnh lợi nhuận theo hướng có lợi cho các mục tiêu tài chính ngắn hạn – đặc biệt là trong bối cảnh chuẩn bị IPO, gọi vốn, hoặc đạt chỉ tiêu quản trị.

Doanh nghiệp “làm đẹp” lợi nhuận như thế nào?

• Chuyển thời điểm ghi nhận doanh thu sang kỳ hiện tại để tăng lợi nhuận trong ngắn hạn.

• Hoãn ghi nhận chi phí hoặc phân bổ lại chi phí để giảm chi phí kỳ hiện tại.

• Thay đổi phương pháp khấu hao, định giá hàng tồn kho, trích lập dự phòng… để điều chỉnh lợi nhuận kế toán một cách có chủ đích.

Tất cả những thay đổi này đều có thể hợp lý về mặt kỹ thuật, nhưng nếu không công bố đầy đủ và không dựa trên cơ sở thực tế, doanh nghiệp đang bóp méo bức tranh tài chính, gây hiểu nhầm cho người sử dụng báo cáo.

Rủi ro tiềm ẩn khi lạm dụng chính sách kế toán

Việc thao túng chính sách kế toán và lợi nhuận có thể mang lại lợi ích ngắn hạn, nhưng về lâu dài, doanh nghiệp sẽ phải đối mặt với nhiều rủi ro nghiêm trọng:

• Bị kiểm toán điều chỉnh hoặc từ chối chấp nhận báo cáo tài chính do không tuân thủ nguyên tắc trung thực và hợp lý.

• Mất niềm tin từ nhà đầu tư, ngân hàng và đối tác khi phát hiện lợi nhuận bị “thổi phồng”.

• Trách nhiệm pháp lý: Trong trường hợp vi phạm pháp luật kế toán, lãnh đạo doanh nghiệp có thể bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự.

Dấu hiệu cảnh báo doanh nghiệp có thể đang thao túng lợi nhuận

• Lợi nhuận biến động mạnh không theo xu hướng ngành hoặc không tương ứng với doanh thu.

• Thuyết minh báo cáo tài chính thiếu minh bạch hoặc thường xuyên thay đổi chính sách kế toán giữa các kỳ.

• Tăng trưởng lợi nhuận đột biến trước thời điểm quan trọng (IPO, phát hành cổ phiếu, xin vay vốn...).

• Tỷ lệ lợi nhuận ròng/EBITDA cao bất thường so với các doanh nghiệp cùng ngành.

V. Cách Doanh Nghiệp Ứng Dụng Chính Sách Kế Toán Đúng Và Minh Bạch

1. Lựa chọn chính sách kế toán phù hợp với đặc thù hoạt động

Mỗi doanh nghiệp có đặc điểm kinh doanh, cơ cấu tài sản và vòng đời sản phẩm khác nhau. Vì vậy, không có chính sách kế toán “tốt nhất” cho mọi đơn vị, mà chỉ có chính sách “phù hợp nhất”. Ví dụ:

Doanh nghiệp sản xuất quy mô lớn nên sử dụng phương pháp tính giá vốn BQG hoặc FIFO để phản ánh chính xác chi phí.
Doanh nghiệp có chu kỳ kinh doanh dài như xây dựng nên ghi nhận doanh thu theo tiến độ hoàn thành để đảm bảo đúng kỳ kế toán.

2. Công bố rõ ràng trong thuyết minh báo cáo tài chính

Dù doanh nghiệp chọn áp dụng chính sách nào, điều bắt buộc là phải công bố đầy đủ, rõ ràng trong thuyết minh báo cáo tài chính. Thuyết minh cần trình bày:

• Các chính sách kế toán đang được áp dụng (phương pháp ghi nhận, khấu hao, định giá...).

• Các thay đổi chính sách kế toán nếu có, lý do thay đổi và ảnh hưởng đến chỉ tiêu lợi nhuận.

• Các ước tính kế toán có ảnh hưởng trọng yếu đến kết quả tài chính.

3. Tham vấn chuyên gia: kế toán trưởng, kiểm toán viên, chuyên gia IFRS/VAS

Do tính phức tạp và độ nhạy cảm cao của chính sách kế toán và lợi nhuận, doanh nghiệp không nên tự điều chỉnh chính sách mà thiếu sự tham vấn chuyên môn.

• Kế toán trưởng là người hiểu rõ đặc thù doanh nghiệp và hệ thống kế toán nội bộ.

• Kiểm toán viên độc lập sẽ đánh giá khách quan các rủi ro sai lệch trọng yếu và góp ý về tính hợp lý trong áp dụng chính sách.

• Trong trường hợp doanh nghiệp áp dụng IFRS, nên tham vấn chuyên gia IFRS để đảm bảo báo cáo phù hợp với thông lệ quốc tế.

Chính sách kế toán và lợi nhuận luôn có mối liên hệ chặt chẽ, ảnh hưởng trực tiếp đến cách doanh nghiệp thể hiện kết quả kinh doanh. Lựa chọn và áp dụng chính sách kế toán cần được thực hiện đúng đắn, minh bạch và phù hợp với đặc thù doanh nghiệp. Khi được vận dụng hợp lý, chính sách kế toán không chỉ giúp phản ánh trung thực tình hình tài chính mà còn nâng cao uy tín, hỗ trợ doanh nghiệp phát triển bền vững.