Kế Toán Ảnh Hưởng Gì Đến Báo Cáo Tài Chính?

Nhiều người cho rằng báo cáo tài chính là “bức tranh trung thực” phản ánh sức khỏe tài chính của một doanh nghiệp. Tuy nhiên, để đọc hiểu đúng bức tranh ấy, bạn cần hiểu rõ kế toán – bởi chính kế toán là người “vẽ” nên từng con số, từng chỉ tiêu trong báo cáo. Không chỉ dừng lại ở việc ghi chép thu chi hay tổng hợp sổ sách, kế toán còn ảnh hưởng trực tiếp đến cách báo cáo tài chính được trình bày và diễn giải. Từ cách ghi nhận doanh thu, phân bổ chi phí cho đến việc đánh giá tài sản, mỗi lựa chọn kế toán đều có thể làm thay đổi góc nhìn của nhà đầu tư, ngân hàng hay chủ doanh nghiệp về tình hình thực tế của công ty.

Vậy kế toán ảnh hưởng gì đến báo cáo tài chính và mức độ ảnh hưởng ra sao? Câu trả lời sẽ được Phân tích tài chính làm rõ trong bài viết dưới đây.

1. Kế Toán Và Báo Cáo Tài Chính: Mối Liên Hệ Mật Thiết

Báo cáo tài chính không phải là tài liệu được tạo ra một cách ngẫu nhiên – đó là kết quả cuối cùng của cả một quá trình kế toán đầy tính hệ thống, bao gồm việc ghi nhận, phân loại, tổng hợp và trình bày thông tin tài chính. Mỗi con số trong báo cáo đều được “thai nghén” từ quy trình kế toán phía sau.

Điều quan trọng là: kế toán không chỉ đơn thuần ghi chép dữ liệu, mà còn xử lý, lựa chọn phương pháp hạch toán phù hợp với chuẩn mực, từ đó ảnh hưởng đến cách thông tin được thể hiện trong báo cáo tài chính. Việc lựa chọn này – nếu khác nhau – có thể tạo ra các kết quả tài chính khác nhau cho cùng một nghiệp vụ.

⭕ Ví dụ minh họa:

Doanh nghiệp mua một chiếc máy tính phục vụ văn phòng trị giá 30 triệu đồng. Có 2 cách kế toán có thể lựa chọn:

- Cách 1: Ghi nhận là chi phí quản lý doanh nghiệp trong kỳ → Làm giảm lợi nhuận ngay trong kỳ đó.

- Cách 2: Ghi nhận là tài sản cố định và trích khấu hao trong 3 năm → Mỗi năm chỉ ghi nhận 10 triệu đồng chi phí → Lợi nhuận năm đầu sẽ cao hơn.

Cùng một giao dịch, nhưng cách ghi nhận kế toán khác nhau sẽ dẫn đến kết quả báo cáo tài chính rất khác nhau. Điều này cho thấy kế toán chính là “người vẽ” bức tranh tài chính, và mức độ trung thực hay hợp lý của bức tranh đó phụ thuộc lớn vào kỹ năng, đạo đức và sự lựa chọn chuyên môn của người kế toán.

2. Các Quyết Định Kế Toán Làm Thay Đổi Diện Mạo Báo Cáo

Mỗi quyết định trong quá trình kế toán – từ thời điểm ghi nhận đến phương pháp hạch toán – đều có thể tạo ra sự khác biệt đáng kể trong báo cáo tài chính. Không phải ngẫu nhiên mà hai doanh nghiệp hoạt động tương tự nhau, cùng quy mô, cùng doanh thu nhưng kết quả tài chính lại khác biệt. Nguyên nhân sâu xa thường đến từ sự khác nhau trong lựa chọn kế toán.

⭕ Ghi nhận doanh thu: thời điểm tạo nên sự khác biệt

Doanh thu có thể được ghi nhận ngay khi ký hợp đồng, khi giao hàng hoặc khi thu được tiền – tùy theo chuẩn mực kế toán áp dụng và bản chất hợp đồng. Việc lựa chọn thời điểm ghi nhận không chỉ ảnh hưởng đến lợi nhuận trong kỳ mà còn chi phối đến các chỉ số tài chính quan trọng như doanh thu thuần, biên lợi nhuận gộp, hiệu quả kinh doanh…

Ví dụ: Một doanh nghiệp cung cấp phần mềm có thể ghi nhận doanh thu toàn bộ ngay khi ký hợp đồng (nếu chọn phương pháp ghi nhận một lần), hoặc ghi nhận theo từng tháng trong suốt thời gian bảo hành/dịch vụ (nếu ghi nhận theo phương pháp dồn tích).

➡️ Kết quả: Lợi nhuận của doanh nghiệp sẽ biến động đáng kể chỉ vì một thay đổi trong cách ghi nhận doanh thu.

⭕ Khấu hao tài sản: ảnh hưởng đến chi phí và lãi/lỗ

Khấu hao là cách phân bổ giá trị của tài sản theo thời gian sử dụng. Tuy nhiên, doanh nghiệp có thể lựa chọn:

• Phương pháp khấu hao tuyến tính (đều hàng năm),

• Hoặc khấu hao nhanh trong những năm đầu.

Phương pháp được chọn sẽ quyết định chi phí ghi nhận mỗi kỳ, từ đó ảnh hưởng đến lợi nhuận kế toán. Cùng một tài sản, nếu khấu hao nhanh thì chi phí tăng cao ở giai đoạn đầu → lợi nhuận giảm → thuế phải nộp ít hơn trong ngắn hạn.

⭕ Dự phòng và phân bổ chi phí cuối kỳ

Việc lập dự phòng (nợ khó đòi, giảm giá hàng tồn kho, bảo hành sản phẩm…) cũng là quyền lựa chọn của kế toán dựa trên các ước tính hợp lý. Tương tự, các chi phí như chi phí trả trước, hoa hồng môi giới, quảng cáo dài hạn... nếu được phân bổ trong nhiều kỳ sẽ giúp làm đẹp báo cáo lợi nhuận năm hiện tại, nhưng lại tạo áp lực cho các kỳ sau.

⭕Chuẩn mực kế toán: VAS hay IFRS – lựa chọn quyết định cách nhìn

Tại Việt Nam, nhiều doanh nghiệp đang áp dụng VAS (chuẩn mực kế toán Việt Nam), trong khi các doanh nghiệp FDI hoặc niêm yết quốc tế thường theo IFRS. Mỗi hệ thống chuẩn mực có tiêu chí, cách ghi nhận và đánh giá tài sản, nợ phải trả, doanh thu… khác nhau.

➡️ Kết quả là cùng một doanh nghiệp nhưng nếu áp dụng VAS hay IFRS sẽ cho ra hai bộ báo cáo tài chính khác nhau, từ số liệu doanh thu đến chỉ số lợi nhuận và vốn chủ sở hữu.

3. Khi Báo Cáo Không Còn Trung Thực Nếu Không Hiểu Kế Toán

Báo cáo tài chính vốn được xem là công cụ minh bạch hóa tình hình tài chính – kinh doanh của doanh nghiệp. Thế nhưng, nếu người đọc không đủ hiểu biết về kế toán, những con số trên báo cáo đôi khi lại trở thành "tấm màn che" thay vì "tấm gương phản chiếu".

⭕Lợi nhuận “đẹp” nhưng dòng tiền âm – có gì bất thường?

Không ít doanh nghiệp công bố mức lợi nhuận ấn tượng, tăng trưởng cao qua từng quý. Nhưng khi soi vào báo cáo lưu chuyển tiền tệ, dòng tiền lại âm liên tiếp, thậm chí âm mạnh từ hoạt động kinh doanh.

Điều này xảy ra bởi lợi nhuận kế toán không đồng nghĩa với dòng tiền thực. Một phần lợi nhuận có thể đến từ doanh thu chưa thu tiền (bán chịu), hoặc ghi nhận chi phí thấp nhờ điều chỉnh khấu hao, giãn chi phí. Nếu không hiểu nguyên lý kế toán, nhà đầu tư dễ ngộ nhận doanh nghiệp đang “ăn nên làm ra” trong khi thực tế dòng tiền cạn kiệt.

⭕Bảng cân đối kế toán “khủng” nhưng không nói lên khả năng trả nợ

Một doanh nghiệp có thể sở hữu tổng tài sản hàng trăm tỷ đồng, vốn chủ sở hữu cao, nhìn qua tưởng rất vững mạnh. Nhưng nếu phần lớn tài sản là hàng tồn kho khó bán, hoặc công nợ phải thu quá hạn dài ngày, thì khả năng thanh toán thực tế lại rất thấp.

Nếu người đọc chỉ nhìn vào con số tổng quát mà không hiểu cách phân loại tài sản, nợ ngắn hạn – dài hạn, dòng tiền ngắn hạn…, họ sẽ không thấy được rủi ro tiềm ẩn trong bức tranh tài chính ấy.

⭕“Thủ thuật hợp pháp”: khi kế toán làm đẹp số liệu một cách khéo léo

Không phải sai phạm, nhưng quản trị lợi nhuận là kỹ thuật kế toán hợp pháp được nhiều doanh nghiệp áp dụng nhằm điều chỉnh kết quả kinh doanh cho phù hợp với mục tiêu.

Ví dụ:

• Trì hoãn ghi nhận chi phí trong kỳ cao điểm.

• Đẩy mạnh ghi nhận doanh thu vào cuối quý để “chốt số đẹp”.

• Tạm thời không trích lập dự phòng để giảm chi phí.

Những hành động này đều trong khuôn khổ pháp luật, nhưng nếu người sử dụng báo cáo không hiểu rõ, rất dễ đưa ra quyết định sai lầm về việc đầu tư, cho vay, hợp tác kinh doanh…

4. Đọc Báo Cáo Tài Chính Đúng Cách: Phải Nhìn Qua Lăng Kính Kế Toán

Một báo cáo tài chính chỉ thực sự “có ý nghĩa” khi người đọc hiểu được cách mà các con số được tạo ra. Để tránh hiểu lầm và đánh giá sai lệch, người phân tích tài chính – nhà đầu tư – chủ doanh nghiệp cần tập thói quen đọc báo cáo tài chính dưới lăng kính kế toán, thay vì chỉ nhìn vào các chỉ tiêu kết quả.

⭕ Đọc kỹ phần thuyết minh báo cáo tài chính – nơi "bật mí" cách ghi nhận

Phần thuyết minh báo cáo tài chính thường bị bỏ qua vì dài dòng, nhiều chữ. Tuy nhiên, đây lại là chìa khóa quan trọng để hiểu rõ:

• Doanh nghiệp ghi nhận doanh thu theo phương pháp nào?

• Tài sản cố định khấu hao theo thời gian bao lâu?

• Dự phòng, chi phí trả trước, chi phí phân bổ được xử lý ra sao?

Ví dụ: Hai công ty cùng báo lợi nhuận 20 tỷ, nhưng một công ty sử dụng phương pháp ghi nhận doanh thu dồn tích, còn công ty kia ghi nhận doanh thu khi thu tiền. Nếu không đọc kỹ phần thuyết minh, bạn sẽ đánh giá giống nhau về hai công ty có cách kế toán hoàn toàn khác biệt.

⭕ So sánh theo chu kỳ: phát hiện dấu hiệu điều chỉnh số liệu

Một trong những cách hiệu quả để đánh giá độ tin cậy của báo cáo tài chính là so sánh theo chu kỳ nhiều năm/quý liên tiếp. Những biến động bất thường về doanh thu, chi phí, lợi nhuận hay tỷ lệ khấu hao có thể là tín hiệu của việc doanh nghiệp “điều chỉnh số” trong kỳ.

Ví dụ:

• Doanh thu tăng đột biến nhưng không tương ứng với dòng tiền thu về → có thể doanh thu được ghi nhận trước thời điểm thực thu.

• Chi phí bán hàng bất ngờ giảm mạnh trong quý 4 → có thể doanh nghiệp trì hoãn ghi nhận để “làm đẹp” kết quả.

Việc so sánh nhiều kỳ sẽ giúp bạn phát hiện những bất thường tiềm ẩn phía sau những con số tưởng như đẹp mắt.

⭕ Luôn đặt câu hỏi: Con số này đến từ đâu trong quy trình kế toán?

Khi đọc báo cáo, đừng dừng lại ở việc ghi nhận con số. Hãy tự hỏi:

• Con số lợi nhuận này được tạo ra như thế nào?

• Có khoản mục nào được ghi nhận theo ước tính hay điều chỉnh kế toán không?

• Số liệu này được kế toán xử lý theo chuẩn mực nào?

Chính những câu hỏi này sẽ giúp bạn tách biệt giữa “thực chất” và “hình thức”, nhìn rõ bản chất tài chính của doanh nghiệp thay vì bị đánh lừa bởi những bề ngoài bóng bẩy.

5. Ai Cần Hiểu Ảnh Hưởng Của Kế Toán Đến Báo Cáo Tài Chính?

Việc hiểu rõ mối liên hệ giữa kế toán và báo cáo tài chính không chỉ dành riêng cho kế toán viên hay kiểm toán viên. Trên thực tế, bất kỳ ai có liên quan đến hoạt động tài chính – kinh doanh đều cần nắm rõ để tránh những quyết định sai lầm xuất phát từ sự nhầm lẫn với các con số tưởng như “chân thật”.

⭕Chủ doanh nghiệp – để hiểu đúng bức tranh kinh doanh của chính mình

Rất nhiều chủ doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam vẫn giao toàn bộ việc tài chính – kế toán cho bên thứ ba hoặc nhân viên nội bộ mà không đủ khả năng đọc hiểu báo cáo tài chính. Hệ quả là họ không thể đánh giá được tình hình kinh doanh thật, hoặc bị "che mắt" bởi những con số đã được xử lý theo hướng “làm đẹp sổ sách”.

Hiểu kế toán không có nghĩa là phải làm kế toán. Nhưng hiểu ảnh hưởng của kế toán đến báo cáo tài chính sẽ giúp chủ doanh nghiệp nhìn rõ thực trạng tài chính, ra quyết định đúng về đầu tư, mở rộng hay cắt giảm chi phí, thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào bộ phận kế toán.

⭕ Nhà đầu tư, ngân hàng – để đưa ra quyết định chính xác, giảm rủi ro

Đối với các nhà đầu tư cá nhân hay tổ chức tín dụng như ngân hàng, báo cáo tài chính là căn cứ quan trọng để ra quyết định đầu tư, cho vay hay định giá doanh nghiệp. Tuy nhiên, nếu chỉ nhìn vào những con số “bề nổi” mà không hiểu cơ chế kế toán phía sau, thì rủi ro ra quyết định sai lầm là rất lớn.

Ví dụ, một doanh nghiệp có tỷ suất lợi nhuận cao nhưng không rõ cách ghi nhận doanh thu và khấu hao có hợp lý không, thì việc đầu tư vào đó tiềm ẩn nhiều rủi ro dài hạn. Hiểu kế toán chính là cách tự bảo vệ mình bằng kiến thức, thay vì tin tưởng tuyệt đối vào bề mặt của báo cáo.

⭕ Người học tài chính – sinh viên không chuyên – nền tảng phân tích không thể thiếu

Ngay cả khi bạn không làm trong lĩnh vực kế toán, nếu bạn học tài chính, quản trị doanh nghiệp, hoặc chỉ đơn giản là quan tâm đến đầu tư – thì việc hiểu kế toán là một kỹ năng nền tảng quan trọng. Giúp bạn đọc hiểu, phân tích báo cáo tài chính có chiều sâu, thay vì chỉ đọc theo mẫu hay học thuộc chỉ tiêu.

Đặc biệt, với sinh viên khối ngành kinh tế không chuyên kế toán, việc trang bị kiến thức này sẽ mở rộng góc nhìn chuyên môn và tăng năng lực ứng tuyển trong tương lai.

Báo cáo tài chính không đơn thuần là kết quả của các con số, mà là sản phẩm của cả một quá trình kế toán với nhiều quyết định quan trọng phía sau. Hiểu rõ ảnh hưởng của kế toán giúp bạn nhìn thấy “phần chìm” của tảng băng tài chính – nơi ẩn chứa thông tin thực chất về hiệu quả kinh doanh và sức khỏe doanh nghiệp.

Vì vậy, nếu bạn muốn đọc hiểu báo cáo tài chính một cách chính xác, hãy bắt đầu từ nền tảng kế toán. Và nếu mục tiêu của bạn là phân tích, đánh giá doanh nghiệp hoặc đầu tư hiệu quả, thì việc học phân tích báo cáo tài chính – kết hợp giữa kế toán, tài chính và tư duy phản biện – là hướng đi không thể thiếu.