Rủi Ro Tỷ Giá Trong Doanh Nghiệp Xuất Nhập Khẩu Và Cách Phòng Ngừa

Rủi ro tỷ giá hối đoái là một trong những mối lo lớn nhất đối với các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực xuất nhập khẩu. Sự biến động liên tục của tỷ giá ngoại tệ không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến chi phí, doanh thu, lợi nhuận mà còn tiềm ẩn nguy cơ làm mất cân đối tài chính nếu doanh nghiệp không có biện pháp quản trị hiệu quả.

Bài viết sau Phân tích tài chính sẽ chia sẻ đến bạn đọc cái nhìn toàn diện về rủi ro tỷ giá hối đoái, các loại rủi ro thường gặp trong doanh nghiệp xuất nhập khẩu, tác động thực tế và những giải pháp phòng ngừa hiệu quả mà doanh nghiệp có thể áp dụng.

I. Rủi Ro Tỷ Giá Hối Đoái Là Gì?

Rủi ro tỷ giá hối đoái là rủi ro phát sinh do sự biến động của tỷ giá giữa các đồng tiền, làm ảnh hưởng đến giá trị của các giao dịch tài chính hoặc nghĩa vụ thanh toán có liên quan đến ngoại tệ.

Rủi ro này thường xảy ra khi một doanh nghiệp có hoạt động thu – chi bằng ngoại tệ, như ký hợp đồng mua hàng, bán hàng, vay nợ hoặc đầu tư với đối tác nước ngoài. Khi tỷ giá biến động giữa thời điểm ký kết và thời điểm thanh toán, doanh nghiệp có thể bị thiệt hại tài chính dù doanh thu hay chi phí không thay đổi về mặt số lượng.

Tại sao doanh nghiệp xuất nhập khẩu dễ gặp rủi ro tỷ giá?

Doanh nghiệp xuất nhập khẩu gần như phụ thuộc hoàn toàn vào ngoại tệ trong giao dịch quốc tế, đặc biệt là các đồng tiền mạnh như USD, EUR, JPY hoặc CNY. Một số lý do khiến doanh nghiệp trong lĩnh vực này dễ chịu tác động từ rủi ro tỷ giá:

• Doanh thu từ xuất khẩu hoặc chi phí nhập khẩu được thanh toán bằng ngoại tệ, trong khi báo cáo tài chính và dòng tiền nội bộ được lập bằng VND.

• Thời gian giữa ký hợp đồng và thanh toán thường kéo dài, dẫn đến rủi ro chênh lệch tỷ giá.

• Tỷ giá thường xuyên biến động theo chính sách tiền tệ, lãi suất, căng thẳng thương mại, khiến doanh nghiệp khó kiểm soát.

Ảnh hưởng của biến động tỷ giá đến hoạt động tài chính – kinh doanh

Biến động tỷ giá có thể gây ra nhiều hệ quả tài chính đáng kể đối với doanh nghiệp xuất nhập khẩu:

- Lợi nhuận bị ảnh hưởng: Tỷ giá tăng có thể khiến chi phí nhập khẩu tăng, hoặc giảm giá trị doanh thu xuất khẩu khi quy đổi sang VND.

- Biến động dòng tiền: Doanh nghiệp gặp khó khăn trong cân đối thu – chi nếu tỷ giá thay đổi bất lợi sau khi đã lập kế hoạch tài chính.

- Sai lệch báo cáo tài chính: Khi quy đổi các khoản mục tài sản và nợ bằng ngoại tệ về VND, chênh lệch tỷ giá có thể tạo ra khoản lỗ tỷ giá chưa thực hiện.

- Ảnh hưởng đến giá bán và khả năng cạnh tranh: Nếu tỷ giá bất lợi kéo dài, doanh nghiệp buộc phải tăng giá bán, dẫn đến mất lợi thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

>>> Xem thêm: Học Phân Tích Báo Cáo Tài Chính: Lộ Trình Từ A-Z

II. Các Loại Rủi Ro Tỷ Giá Hối Đoái Trong Doanh Nghiệp Xuất Nhập Khẩu

1. Rủi ro giao dịch

Đây là loại rủi ro dễ thấy nhất, xảy ra khi doanh nghiệp ký kết hợp đồng bằng ngoại tệ nhưng đến thời điểm thanh toán – tỷ giá đã thay đổi. Ví dụ, một đơn hàng xuất khẩu trị giá 200.000 USD có thể mang lại khoản thu tốt ở thời điểm ký hợp đồng. 

Nhưng nếu đến lúc khách thanh toán, tỷ giá USD/VND giảm mạnh, số tiền thực nhận quy đổi sang đồng Việt Nam sẽ giảm đáng kể, dù giá trị USD vẫn giữ nguyên. Doanh nghiệp tưởng như lãi, nhưng cuối cùng lại hụt nguồn thu.

2. Rủi ro chuyển đổi

Loại rủi ro này không liên quan đến dòng tiền thực mà ảnh hưởng đến báo cáo tài chính. Khi doanh nghiệp có tài sản, khoản phải thu hoặc khoản vay bằng ngoại tệ, các số liệu này vẫn cần được quy đổi sang VND để lập báo cáo.

Nếu tỷ giá tại thời điểm lập báo cáo thay đổi so với lúc phát sinh giao dịch, doanh nghiệp có thể ghi nhận lãi hoặc lỗ chênh lệch tỷ giá kế toán, dù trên thực tế không có dòng tiền nào được tạo ra hay mất đi. Điều này gây biến động lớn đến kết quả kinh doanh cuối kỳ, ảnh hưởng đến cách nhìn nhận của nhà đầu tư và đối tác.

3. Rủi ro kinh tế

Đây là loại rủi ro khó nhìn thấy ngay nhưng lại ảnh hưởng lâu dài. Khi tỷ giá biến động theo xu hướng bất lợi, ví dụ đồng VND tăng giá mạnh so với USD, hàng hóa của doanh nghiệp xuất khẩu sẽ trở nên đắt đỏ hơn trên thị trường quốc tế. 

Ngược lại, đối thủ cạnh tranh từ các quốc gia có đồng tiền yếu hơn lại có lợi thế về giá. Về lâu dài, điều này làm giảm sức cạnh tranh của doanh nghiệp, buộc phải điều chỉnh chiến lược giá, tìm lại thị trường hoặc chấp nhận biên lợi nhuận thấp hơn.

III. Tác Động Của Rủi Ro Tỷ Giá Đến Hoạt Động Của Doanh Nghiệp

⭕ Giá thành và chi phí nhập khẩu biến động khó lường

Với các doanh nghiệp nhập khẩu nguyên vật liệu từ nước ngoài, tỷ giá tăng đồng nghĩa với chi phí đầu vào đội lên theo từng đơn hàng. Đặc biệt rõ rệt với những doanh nghiệp đã báo giá sản phẩm đầu ra bằng VND cố định từ trước, khiến biên lợi nhuận bị bào mòn theo từng đợt thanh toán ngoại tệ. Trong một số trường hợp, nếu không kịp thời điều chỉnh giá bán hoặc đàm phán lại với đối tác, doanh nghiệp có thể phải chịu lỗ.

⭕ Lợi nhuận và dòng tiền biến động, kế hoạch tài chính bị phá vỡ

Sự thay đổi của tỷ giá khiến dòng tiền dự kiến không còn đúng như kỳ vọng ban đầu. Một khoản doanh thu ngoại tệ tưởng chừng đủ để thanh toán nợ vay, trả lương hay đầu tư máy móc mới bỗng trở nên thiếu hụt khi quy đổi ra VND. Không ít doanh nghiệp đã phải điều chỉnh kế hoạch tài chính giữa chừng, hoãn kế hoạch mở rộng hoặc phải xoay xở gấp vốn lưu động để duy trì hoạt động.

⭕ Nguy cơ mất cân đối nguồn vốn và tăng gánh nặng nợ vay

Đối với các doanh nghiệp có vay ngoại tệ, tỷ giá tăng khiến số tiền phải trả nợ tăng tương ứng. Nếu phần doanh thu ngoại tệ không đủ để bù đắp, doanh nghiệp sẽ phải dùng đến dòng tiền nội tệ để thanh toán, dẫn đến mất cân đối tài chính. Trong trường hợp không quản trị tốt, doanh nghiệp có thể rơi vào vòng xoáy nợ – chi phí tài chính tăng – suy giảm khả năng thanh toán.

IV. Các Phương Pháp Phòng Ngừa Rủi Ro Tỷ Giá Hối Đoái Hiệu Quả

1. Cố định tỷ giá ngay trong hợp đồng

Một số doanh nghiệp chọn cách “khóa” tỷ giá bằng việc thương lượng điều khoản thanh toán cố định trong hợp đồng. Cách làm này tuy không linh hoạt nhưng lại rất hữu ích khi dự báo thị trường có biến động lớn và doanh nghiệp muốn bảo toàn biên lợi nhuận.

2. Cân đối nguồn thu – chi cùng loại ngoại tệ

Thay vì chỉ tập trung vào một chiều (ví dụ chỉ thu USD hoặc chỉ chi USD), nhiều doanh nghiệp đã chủ động cơ cấu lại các khoản thanh toán, sao cho dòng thu – chi ngoại tệ gần bằng nhau. Việc tự cân đối này giúp doanh nghiệp tránh được việc phải quy đổi ngoại tệ thường xuyên, từ đó hạn chế sự phụ thuộc vào tỷ giá.

3. Sử dụng các công cụ phái sinh tài chính

Đây là giải pháp chuyên sâu, thường được doanh nghiệp lớn hoặc doanh nghiệp có đội ngũ tài chính mạnh áp dụng. Một số công cụ phái sinh phổ biến bao gồm:

• Hợp đồng kỳ hạn: Cho phép doanh nghiệp cam kết mua hoặc bán một lượng ngoại tệ ở một mức tỷ giá xác định trong tương lai.

• Hợp đồng quyền chọn: Mở ra khả năng mua/bán ngoại tệ tại mức tỷ giá xác định, nhưng không bắt buộc phải thực hiện nếu tỷ giá thị trường có lợi hơn.

• Hợp đồng hoán đổi: Thường dùng cho các doanh nghiệp có dòng tiền phức tạp, giúp hoán đổi dòng tiền giữa các loại tiền tệ để ổn định tỷ giá.

4. Phân tán rủi ro thông qua đa dạng hóa thị trường và đối tác

Không phụ thuộc vào một quốc gia, một đồng tiền hay một nhóm khách hàng cũng là cách giúp doanh nghiệp “chia đều” rủi ro tỷ giá. Mở rộng thị trường xuất khẩu sang nhiều quốc gia, sử dụng nhiều loại đồng tiền khác nhau sẽ làm giảm thiểu tác động nếu một đồng tiền nào đó biến động mạnh.

5. Chủ động dự báo và điều chỉnh kế hoạch tài chính

Cuối cùng, việc thường xuyên theo dõi xu hướng tỷ giá, kết hợp với các phân tích vĩ mô và cập nhật chính sách của Ngân hàng Nhà nước sẽ giúp doanh nghiệp lập kế hoạch dòng tiền linh hoạt hơn. Có kịch bản tài chính cho các tình huống tỷ giá tăng – giảm giúp doanh nghiệp không bị động và kịp thời đưa ra phương án ứng phó.

V. Doanh Nghiệp Việt Nam Đang Ứng Phó Với Rủi Ro Tỷ Giá Như Thế Nào?

Trong bối cảnh tỷ giá biến động nhanh và khó lường, đặc biệt từ năm 2023 đến nay khi đồng USD tăng mạnh so với nhiều đồng tiền khác, các doanh nghiệp xuất nhập khẩu Việt Nam đã dần có những bước chuyển rõ rệt trong cách tiếp cận và quản trị rủi ro tỷ giá. Dưới đây là hai hướng ứng phó phổ biến hiện nay:

1. Bắt đầu sử dụng các công cụ phòng ngừa rủi ro thay vì chỉ "chờ vào may mắn"

Trước đây, nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam có tâm lý "mặc kệ tỷ giá", chỉ khi lỗ rõ rệt mới bắt đầu tìm cách xử lý. Tuy nhiên, trong 2 năm gần đây, xu hướng sử dụng các công cụ hedging như hợp đồng kỳ hạn hoặc quyền chọn đã bắt đầu lan rộng, đặc biệt ở các doanh nghiệp FDI, doanh nghiệp xuất khẩu quy mô lớn trong lĩnh vực dệt may, thủy sản, điện tử.

Ví dụ, một số doanh nghiệp thủy sản ở Cà Mau cho biết họ đã bắt đầu làm việc chặt chẽ với ngân hàng để khóa tỷ giá thanh toán đơn hàng lớn trong 3–6 tháng tới, giúp dự báo lợi nhuận sát thực tế và tránh cú sốc tỷ giá bất ngờ vào cuối năm.

Tuy nhiên, với các doanh nghiệp vừa và nhỏ, việc tiếp cận công cụ phòng ngừa vẫn còn hạn chế do thiếu hiểu biết, chưa đủ điều kiện ký hợp đồng phái sinh, hoặc lo ngại phát sinh chi phí tài chính không cần thiết.

2. Sự đồng hành ngày càng rõ nét của ngân hàng và các tổ chức tư vấn tài chính

Các ngân hàng thương mại lớn như Vietcombank, BIDV, Techcombank… hiện đã cung cấp gói sản phẩm phòng ngừa rủi ro tỷ giá khá đa dạng, từ đơn giản như forward đến phức tạp như swap hoặc option có điều kiện. Họ cũng đang tích cực tiếp cận doanh nghiệp để tư vấn và hỗ trợ lập kế hoạch tài chính chủ động hơn.

Bên cạnh đó, một số công ty tư vấn tài chính độc lập và Big4 cũng đã có dịch vụ tư vấn lập chiến lược phòng ngừa rủi ro tài chính tổng thể, giúp doanh nghiệp không chỉ nhìn vào từng giao dịch mà còn xây dựng chính sách quản trị tỷ giá lâu dài.

Rủi ro tỷ giá là thách thức không thể xem nhẹ trong hoạt động xuất nhập khẩu. Chủ động nhận diện, đánh giá và áp dụng các biện pháp phòng ngừa phù hợp không chỉ giúp doanh nghiệp bảo vệ lợi nhuận mà còn nâng cao năng lực cạnh tranh trong môi trường toàn cầu đầy biến động. Quản trị tốt tỷ giá chính là một phần cốt lõi trong chiến lược tài chính bền vững.